Heinrich von Herzogenberg - Variaties op een thema van Brahms opus 23
Heinrich von Herzogenberg (1843-1900) was een bekend componist en heeft een ruim en gevarieerd oeuvre nagelaten. Toch leefde hij als componist in de schaduw van zijn tijdgenoot en vriend Johannes Brahms. Hij is mede daardoor lange tijd ondergewaardeerd geweest, maar daar komt de laatste jaren verandering in. Terecht, want zijn werk bevat minstens zoveel heerlijke melodieën als die van Brahms, en is vol originele vondsten. Hoe mooi is het dat Herzogenberg’s zelden uitgevoerde variaties op een Brahms-thema nu in dit programma een plaats hebben gekregen!
Er bestond een hechte vriendschap tussen Brahms en het echtpaar Von Herzogenberg, niet het minst dankzij Herzogenbergs vrouw, Elisabeth Stockhausen (1847-1892). Elisabeth was zelf een begaafd pianist en componist. Zij was korte tijd pianoleerling van Brahms geweest, en deze was in stilte verliefd op de mooie en intelligente vrouw. De levendige correspondentie tussen deze drie vrienden is bewaard gebleven en uitgegeven, en levert een schat aan informatie over het muziekleven in deze periode.
Hoewel Brahms erg gesteld was op Herzogenberg als vriend, was hij bepaald niet toeschietelijk in zijn beoordeling van de componist Herzogenberg. Deze hoopte juist op dat gebied op enige waardering van de componist die hij intens bewonderde – vergeefs, zoals o.a. blijkt uit de bewaarde briefwisseling rond deze Variaties opus 23. Zo schreef Herzogenberg bij de aan Brahms gestuurde Variaties: Sie erhalten hier, wie ich glaube, das erste Variationen-Werk über ein Brahmssches Thema, und hiermit lege ich den Grund zu einer Raritätensammlung, die Sie sich nun einrichten mögen. Einmal im Leben der Erste sein zu können, war sehr verlockend, abgesehen vom herrlichen Thema, in welchem noch viel mehr Stoff zum Variieren liegt, als ich benützt habe. In zijn bedankbrief schrijft Brahms weliswaar dat hij aangenaam verrast is dat een thema van hemzelf de ander zozeer heeft geïnspireerd, maar vervolgt met een visioen dat hij dit zou willen spelen met rechts van zich “een mooie vrouw met goudblonde haren en gekleed in blauw fluweel” (verwijzing naar Elisabeth), en daarna begint hij aan een uitgebreide verhandeling over het concept “variaties op een thema”.
De variaties opus 23 zijn een duidelijk eerbetoon aan Brahms. Het opusnummer is al een directe verwijzing naar de Schumann-Variationen opus 23 van Brahms zelf. Het thema is ontleend aan het lied “Mei Mutter mag mi net” (nr. 5 uit Brahms’ liederencyclus “Die Trauernde” opus 7). Herzogenberg bewaart de sombere toon van het thema in de eerste paar variaties; latere variaties brengen kort een wat opgewektere majeur stemming. Tenslotte overstijgt de laatste variatie de somberheid in een gedragen, rustige coda.