Leoš Janáček (1854-1928) was net als Dvořák en Smetana in zijn composities geïnspireerd door de Tsjechische volksmuziek. Maar hij ontwikkelde daarin een heel eigen muzikale taal. Pas in de laatste decennia van zijn leven schreef hij de meeste werken die hem algemene erkenning en roem bezorgden: opera’s (o.a. Jenufa, Katya Kabanova, Het sluwe vosje), de Glagolitische mis, en orkest- en kamermuziekwerken. In 2016 ontmoette de 62-jarige componist een veel jongere vrouw, Kamila Stösslová, op wie hij vurig verliefd werd. Beiden waren al getrouwd. Het huwelijk van Janáček was niet gelukkig. Kamila beantwoordde Janáček’s verliefdheid niet, maar er ontwikkelde zich wel een diepe vriendschap tussen de twee, en Kamila werd een soort muze voor Janáček, die hem inspireerde tot zijn allermooiste werken, waaronder ook twee strijkkwartetten. Bij zijn sterfbed, in 1923, was Kamila ook aanwezig. In opdracht van het befaamde Boheemse (oftewel het Tsjechische) Strijkkwartet schreef Janáček in 1923 in enkele dagen zijn beroemde kwartet “Geïnspireerd door Tolstoy’s novelle Kreutzer Sonata”. Hij was een liefhebber van Russische literatuur en vooral van het werk van Tolstoj. Zijn eigen exemplaar van Tolstoj’s Kreutzer Sonata staat vol met potlood-aantekeningen over de relatie tussen de novelle en de muziek. In Tolstoj’s Kreutzer Sonata raakt een man in de trein met een medepassagier in gesprek over liefde en overspel. Hij vertelt hoe zijn echtgenote een affaire had gekregen met een violist met wie ze Beethovens Kreutzer Sonate speelde. In een vlaag van jaloezie heeft hij haar op een moment dat hij het musicerende duo dacht te betrappen doodgestoken. In de daarop volgende rechtszaak is hij vrijgesproken. Janáček’s strijkkwartet is niet te beluisteren als een soort programma van dat verhaal, maar meer als een uitgebreide voorstelling van wisselende emoties, opgeroepen door de novelle die hem inspireerde. Door alle delen heen klinkt een confrontatie van heftige frasen tegenover meer lyrische passages. Talloze maat- en tempowisselingen dragen bij aan het theatrale karakter van dit in totaal slechts 20 minuten durende werk. Over de duistere, dramatische stemming van zijn kwartet schreef Janáček aan zijn vriendin en muze Kamila: “Ik stelde me een arme vrouw voor, gekweld en overmeesterd, precies zoals de Russische schrijver Tolstoy haar beschrijft in zijn Kreutzer Sonata.” Deel één opent met een langgerekt, als een klacht klinkend thema van eerst stijgende dan dalende tonen. Meteen daarna introduceert de cello een snel ritmisch tweede motief; dit zal als een ostinato door het hele kwartet heen herhaald worden, en ook die lange noten van het eerste thema blijven terugkomen. Het tweede deel heeft als voornaamste bestanddeel een dansant, polka-achtig volkswijsje, maar dit wordt herhaaldelijk onderbroken door nu eens ritmische en dan weer melodische fragmenten. In alle instrumenten terugkerende ritmische tremolo’s, gestreken dichtbij de kam (sul ponticello) hebben een wat onheilspellend effect. In de als kanon opgezette opening van het derde deel is een citaat van het tweede langzame thema van deel één van Beethovens Kreutzer Sonata verwerkt. Dit wordt in het vervolg telkens onderbroken en “vervormd”, en ook het ritmische ostinato motief uit het eerste deel is hier te horen. Ook in dit deel zijn er passages waarin het speciale klankeffect van sul ponticello (dichtbij de kam) strijken voorkomt. Het vierde deel begint in alle rust met de terugkeer van het openingsthema van het eerste deel. Dan volgt een ontwikkeling van allerlei motieven uit de voorgaande delen. Het werk eindigt met een gepassioneerde climax die ook weer elementen van het allereerste thema bevat. Juist die door alle delen heen terugkerende thema’s geven het werk eenheid, ondanks de vele onderlinge contrasten en stemmingswisselingen.